Bez wątpienia organy
są instrumentem o największych możliwościach wykonawczych.
Do żadnego innego nie pasuje tak
dobrze poetyckie określenie G. de Machault
(XIV w.) - de tous les
instrumentes le roi jak do organów. Choć intensywny rozwój organów nastąpił w XVII i XVIII w. my
zajmiemy się ich wcześniejszymi dziejami.
Wynalezienie tego
instrumentu przypisuje się uczonemu aleksandryjskiemu Ktesibiosowi żyjącemu w III w. p.n.e. Fakt
ten odnotowują i opisują
Witruwiusz (I. w. p.n.e.) w dziele O
architekturze i Heron
(I w. n.e.) w swojej Pneumatyce.
Pompa organów wodnych - zwanych w starożytności hydraulis - tłocząca
wodę z jednego zbiornika do drugiego i wytwarzająca sprężone
powietrze obsługiwana była przez dwóch silnych mężczyzn.
Trzeci, czyli organista, włączał poszczególne
piszczałki, poruszając
zasuwkami zamykającymi
lub odcinającymi dostęp powietrza. Początkowo organy występowały tylko na terytorium w starożytnej Grecji. W Delfach gra na tym instrumencie
towarzyszyła obrzędom
oczyszczającym ku czci Apolla. Od
I w. n.e. organy wodne znane były w Rzymie (najprawdopodobniej muzykował na nich sam Neron). Głównie
za sprawą przenikliwego i głośnego
dźwięku organy były popularnym instrumentem
w cyrkach. Grano na nich podczas występu akrobatów i wyścigów kwadryg.
We wczesnym
okresie średniowiecza centrum budownictwa organowego przeniosło się do Bizancjum. Gra na organach wodnych uświetniała oficjalne uroczystości i parady w pałacu cesarskim. Zezwolenie na umieszczenie świeckiego instrumentu w kościołach
wydane przez papieża Witaliana (zm. 672) otworzyło organom drogę praktycznie do wszystkich zakątków chrześcijańskiej
Europy. Doniosłym wydarzeniem w rozwoju tego instrumentu był gest cesarza
bizantyjskiego Kompronimosa,
który w 757 r. posłał
w darze dla króla Franków Pepina
Małego instrument zapewne niewielkich rozmiarów. Kilkanaście lat później w 812 r. w Akwizgranie z rąk posłów bizantyjskich organy otrzymał inny władca Franków - Karol Wielki.
Początkowo budowniczymi
organów byli zakonnicy i duchowni. Określano ich mianem magister organorum, laborator
organorum czy organifex. Opat klasztoru St. Savin
w Poitou zorganizował nawet szkołę dla budowniczych organów. Mnisi parali się także działalnością
naukową (np. działający
w benedyktyńskim opactwie
St. Gallen Notker z Labo zmarły
w 1022 r. zajmował się
m. in. zagadnieniami dotyczącymi
menzurowania piszczałek).
ADVERTISEMENT
Zwieńczeniem pierwszego
okresu rozwoju instrumentu są organy zbudowane w klasztorze Winchester
w 980 r. przez mnicha Wulstana. Według jego własnego opisu posiadały 400 piszczałek i 26 miechów obsługiwanych przez 70-ciu kalkancistów. Grało na nich dwóch organistów (organarius lub pulsator organum)
na oddzielnych klawiaturach.
Ich brzmienie było tak potężne,
że słuchający
„zatykał rękami
uszy, nie mogąc znieść dźwięku”, który słychać było „w
całym mieście”.
Brak regulatora ciśnienia oraz duża ilość piszczałek przypadająca
na jeden klawisz, bez możliwości wyłączenia części
z nich musiały wywoływać podobne odczucia u wielu nieprzyzwyczajonych do takiego wolumenu odbiorców.
Dopiero pod
koniec XIII w. wprowadzono osobne rejestry umożliwiające włączanie
poszczególnych głosów
(zespołów piszczałek).
Pod koniec następnego stulecia zaczęto dodawać grupy piszczałek naśladujących jakiś
głos np. flet.
Do czasu wprowadzenia piszczałek stroikowych w XIV
w. używane były wyłącznie piszczałki
wargowe wykonywane z cyny, metalu i drewna. W tym czasie
powoli zaczęły zanikać niedogodne wykonawczo, obsługiwane
całą dłonią wysuwane
listwy zwane linguae, wyparły je klawisze z mechanizmem
dźwigniowym, przypominające
klawisze maszyny do pisania. Klawiatura obejmowała nawet do 3 oktaw z półtonami w środkowym rejestrze. Pierwsze próby zainstalowania pedałów pochodzą z XIV w. Przywiązywano
wówczas linki do klawiszy, a dźwięki wydobywano poprzez naciśnięcie stopą.
Następnym krokiem było dodanie do instrumentu klawiszy pedałowych.
W
średniowieczu większość
instrumentów to organy mniejszych rozmiarów – pozytywy, wykorzystywane zarówno w środowisku świeckim jak i kościelnym. W świątyniach
pozytyw był umieszczany w prezbiterium, nawach bocznych, a także na chórze, obok głównego instrumentu za plecami organisty. W tym miejscu należy
jeszcze wspomnieć o dwóch innych odmianach
organów. Pod koniec średniowiecza, ok. 1300 r. pojawiły się miniaturowe organy - portatyw, w których jednej piszczałce odpowiadał jeden klawisz. Instrument zawieszano na pasku, aby można
na nim grać podczas procesji. Prawą ręką muzyk grał na klawiaturze a lewą obsługiwał mały mieszek. Inna odmiana organów
- regał wynaleziona została ok. 1450 r., instrument budowano w postaci małej kasetki lub książki.
W
XVI w. można już mówić o europejskich ośrodkach budowy organów. Włoskie instrumenty charakteryzowały
się głosami fletowymi (doskonałymi w akompaniowaniu zespołom wokalnym) i łagodnym brzmieniem, niemieckie natomiast wyróżniały się kontrastującym doborem głosów, posiadały 2 lub 3 manuały oraz pedał.
Na ziemiach polskich po raz pierwszy spotykamy
wzmiankę o organach w Historiae Polonicae (1455-1480)
Jana Długosza. Kronikarz twierdzi, że w katedrze wawelskiej
istniały organy w 996 r., wydaje się jednak, że jest to
informacja niepewna. Następna wzmianka dotyczy organów wykorzystywanych w
latach 1177 – 1194 na dworze Kazimierza Sprawiedliwego. Wiemy, że w
klasztorze Cysterek w Trzebnicy na Śląsku na początku XIII w.
istniały księgi liturgiczne i instrukcje dotyczące gry na
organach. Dopiero wiadomość o instrumencie w klasztorze Dominikanów w
Sandomierzu można uznać za całkowicie pewną, gdyż
posiadamy informację o działającym tam organiście Tomaszu
(1259). Podobnie jak w innych krajach Zachodniej Europy początkowo
budową organów zajmowali się zakonnicy - benedyktyni, cystersi i
franciszkanie. Z XIV w. pochodzi wzmianka o organach o 22 piszczałkach
zbudowanych przez franciszkanina w Toruniu. W 1381 r. niejaki Jan Wanc z Żywca
zbudował organy w kościele parafialnym w Kętach. W
następnym stuleciu organy posiadają największe miasta ówczesnej
Polski, a Kraków należy do najprężniejszych ośrodków. Pod
koniec średniowiecza znany był też w Polsce regał, który
stał się bardzo popularnym instrumentem zwłaszcza w renesansie
(wykorzystywano go w muzyce tanecznej razem z dudami). W inwentarzu muzykaliów
kapeli Batorego (1586) znajdują się aż trzy instrumenty tego
typu.
Najwcześniejsze zabytki ikonograficzne
(same zachowane instrumenty są dużo późniejsze) w Polsce
przedstawiające organy pochodzą z XV w. W Missale (ok.
1415) z Biblioteku Uniwersytetu Wrocławskiego anioł gra na portatywie
o 10 piszczałkach, także na witrażu (1430 – 1440) w
kościele dominikańskim w Krakowie spotykamy muzykującego
anioła na portatywie o 9 piszczałkach. Z kolei w Ołtarzu
św. Trójcy (1467) w katedrze wawelskiej uwieczniony został
rzeźbiony portatyw z 14 piszczałkami, obsługiwany także
przez anioła.
Wykorzystano w "Opoce" za zgodą Autora.
En Pologne, pour la premičre fois, on trouve
la mention de l'orgue dans History of Polonicae (1455-1480) de Jan Długosz.
Le chroniqueur prétend qu'il y avait des organes dans la cathédrale de Wawel en
996, mais cela semble ętre incertain. La prochaine mention concerne les autorités
utilisées dans les années 1177 - 1194 par la cour de Kazimierz. Nous savons que
dans le monastčre cistercien de Trzebnica en Silésie, au début du XIIIe sičcle,
il y avait des livres liturgiques et des instructions sur le jeu d'orgue. Seul
le message concernant l'instrument du monastčre dominicain de Sandomierz peut ętre
considéré comme absolument fiable, car nous avons des informations sur
l'organiste Tomasz, qui y est actif (1259). Comme dans d'autres pays d'Europe
occidentale, les premiers orgues ont été construits par les moines - bénédictins,
cisterciens et franciscains. Ŕ partir du XIVe sičcle, il est fait référence ŕ des
orgues ŕ 22 tuyaux, construites par les franciscains ŕ Torun. En 1381, un
certain Jan Wanc de ywiec construisit des orgues dans l'église paroissiale de Kęty.
Au sičcle prochain, les orgues ont les plus grandes villes de la Pologne
contemporaine et Cracovie est l'un des centres les plus florissants. Ŕ la fin
du Moyen Âge, une bibliothčque était également connue en Pologne, qui devint un
instrument trčs populaire surtout ŕ la Renaissance (elle était utilisée dans la
musique de danse avec la cornemuse). L'inventaire musical du groupe Batory (1586)
compte jusqu'ŕ trois instruments de ce type.
Les premiers monuments iconographiques (les
instruments conservés eux-męmes sont beaucoup plus récents) représentant des
orgues du XVe sičcle: ŕ Missale (vers 1415), dans la bibliothčque de
l'Université de Wroclaw, l'ange joue sur le hublot ŕ 10 tuyaux, ainsi que sur
le vitrail (1430-1440) de l'église dominicaine ŕ Cracovie, nous rencontrons un
ange musicien sur un hublot ŕ 9 tuyaux. Ŕ son tour, dans l'autel de Saint. La
Trinité (1467) de la cathédrale de Wawel a été immortalisée avec une représentation
sculptée de 14 pipes, également soutenue par un ange.